Nasreddin Hoca ve Tasavvuf - Selami Şimşek

Bu kitapla Hoca'nın hiç bir zaman gülemediğim kıssalarının ardını görmeyi ümid ediyorum.

Dr. Selami Şimşek kitabını üslup olarak akademik bir çalışma tarzında dizayn etmiş. Bu bir takım sıkıcı detaylar da demek aynı zamanda : ) Delilleri incelemeyi sonraya bırakıp , kitaptan öğrendiklerimi sıralamaya başlıyorum ;

Hoca 1208 yılında Eskişehir Sivrihisarda doğmuş. Babası Abdullah efendi imam olup , vefatından sonra görevi oğlu yürütmüş. 1237-38 yılları civarında Hoca bu görevi Molla Mehmet adlı kişiye bırakarak Akşehir'e gitmiş. Yazar bunun Akşehir'in dönemdeki ekonomik ve kültürel cazibesine bağlıyor. Tasavvuf ile olan ilgisini ise Seyyid Mahmud Hayraniye intisap etmesi , yaşadığı coğrafyada bulunan zamanının sufileri ile ilişkileri ve kıssalarındaki tasavvufi öğeler ile açıklıyor .

Benim de arzum ve niyetim , müphem tarihi detaylardan çok , kıssal arın tasavvufi yönü ile tanışmaktı . Kitabın yarısına geldiğim halde devre yönelik tarihi detaylar , psikolojik , felsefi ön açıklamalar sürüyor. Bir bilim eseri bu tip süsler olmadan değer kazanamıyor olmalı . Yine de bu , Hoca'nın kıssaları gibi hülasa bir eser olsa ne hoş olacaktı .

Şimdilik şerh edilen bir kıssa var .

Hoca ahırda yüzüğünü kaybeder , dışarıda aramaya başlar . Soranlara dışarısı aydınlık bu yüzden dışarıda arıyorum der . Yazar bunu ,aranması gerekenin içimizde karanlıkta olduğu , gün ışığı rahatlık itibarı ile cezbedici olsa da gerçeği dışarıda aramanın beyhude oluşu şeklinde yorumlamış. Bu şekilde tasavvufi bir mesajı oluyor gerçekten.

Devamında İpe un serme , bana mı inanıyorsun eşeğe mi nüktelerindeki mantığa bürümeden söz ediliyor . İstenilmeyen durumlarda ferdin bir takım mantiki bahaneler bularak , kendini kurtarmak için başvurduğu davranış tarzı diğer savunma mekanizmalarında olduğu gibi , sorunun geçici bir çözümünü sağlamakla birlikte , zihnin bir kısmını tutsak ederek , algının derinleşmesine engel olur ve bunun sonucu olarak hakikate tam anlamı ile vakıf olunamaz deniyor , Hoca mantığa bürümeyi nükteleri ile eleştiriyor ve topluma ayna tutuyor.

Latifelerin tasavvufi yönlerinin açıklandığı bölümü kitabın ikinci yarısında buldum .

Tarikat konusu :

Nasreddin Hoca'ya : Her sabah halkın kimi o yana , kimi bu yana gider sebebi nedir diye sormuşlar. Hoca : Eğer hepsi aynı yöne gitseydi dünyanın dengesi bozulur , devrilirdi demiş.

Yazar bunu , Hocamız insanların farklı kabiliyet , anlayış , meslek ve yollarının ilahi bir rahmet , lütuf ve mağfiret olduğuna işaretle , hak ve hakikate giden yolların sayısının " insanların nefisleri adedince " olduğunu dolaylı olarak söylemektedir şeklinde şerh ediyor.

Mürşid :

Tasavvufta hakikat yoluna giren bir insanın iradesini bir mürşide tam bir teslimiyet ile teslim etmesi ardından , mürşid onun can kulağına üfürmeye , nefhetmeye başlar . Bu kamil aklımızın meryemine hakikat kelamını nefhettikten sonra akıl meryemi gebe kalır ve zamanı gelince manevi isayı doğurur . Bu duruma veled-i kalb denir.

Yazar , Nasreddin Hoca'nın eşlerine verdiği mavi boncuk mürşidin can kulağına üflediği manevi nefhi , eşleri de salikleri temsil eder diyor.

Kıssalar şerh edilirken sık sık İsmail Emre'nin yorumlarına yer verilmiş. Buraya aktarırken hangi yorum hangisine ait genellikle not düşemedim.

Hocanın eşeğe ters binmesi nüktesi İsmail Emre tarafından şöyle yorumlanmış ;

Vücudumuz merkep gibi bir binittir. Aklımız ve ahlakımız bu merkebe binmiştir. Fakat gideceğimiz yeri bilmediğimiz için aklımızın yönü maziye dönüktür.Geçtiğimiz yerleri biliriz de gideceğimiz yeri bilemeyiz. Kamil kişi salikin aklını doğru yöne çevirir. Dönmeyen kişi mürebbisini göremez. Çünkü mürebbi yol gösterici olduğu için daima öndedir." Dön namazı" gibi şeyler ile anlatılmak istenen budur. Aklın eski bildiklerini terkedip Cemalullah'a dönmesidir.

Emre ,yine bir nükteye bağlı olarak mürşidin kamilin gerekliliği konusunda ;

İnsan mürebbisinin karşısına geçecek , onun gözünden , sevgisinden gıda alacak ki istifade edebilsin. Söz veya yazı , ilmin fotoğrafıdır. İnsan fotoğrafı görmekle , fotoğrafın sahibini görmüş gibi olur mu ? diyor.

Hoca eşeğini pazara götürür , tellağa verir. Eşek her alıcıyı ısırır ve tekmeler .Tellal Hoca, bu eşek yaramaz sen bunu götür dediğinde , ben zaten onu satmaya getirmedim , neler çektiğimi herkes görsün diye getirdim demiş.

Bu nükte kitapta , nefsine yenik kişinin huysuz ve can sıkıcı olabileceği , kamil kişinin ise insanlara karşı sabır ve zahmetle davrandığı şeklinde şerh edilmiş.

Kıssalarda eşek genel olarak nefs'e tekabül ediyor. Yol boyu her gördüğü pisliği koklayan eşeğin yem torbasına akşam olunca Hoca bütün bu pislikleri dolduruyor , ne çekiniyorsun sen beğendin , ben topladım diyor. Yine bu kıssa da hayat boyu kötü işler yapan kişilerin amellerinin vakti geldiğinde boyunlarına asılacağına delalet ediyor.

Bir gün Timurlenk Nasreddin Hoca'yı cirit oynamaya davet eder. Hoca cirit alanına bir öküz sırtında çıkar . Görenler güler , Timur Hoca hiç cirite öküzle çıkılır mı ?der . Hoca da çıkılmaz elbet ama sen bunu dana iken görecektin , ardından sapanla taş yetişmezdi diye yanıtlar .

Yorumu ; insanın nefsini terbiye etmesinin genç yaşlarda daha mümkün ve kolay olduğu , yaşlanan kişinin nefsinin aşıkların at koşturduğu meydanda bir öküz gibi hantal ve uyuşuk kalabileceğidir.

Meşhur göle maya çalma nüktesini yazar kimi insanın göl gibi maya tutmasının zor olduğunu ancak mürşidin tebliğ görevini yine de yerine getirip , gerisini Allah'a havale ettiği şeklinde şerh etmiş.

Hoca dağa odun toplamaya gider , dönüşte eşeğin sırtında yüklü odunlar acaba yaş mı ,yanar mı diye düşünür , kibritle tutuşturur , sırtı yanan eşek bağırarak kaçar , Hoca ardından aklın varsa göle yat diye seslenir.

Bunun yorumu da şöyle : Bilgi kimi insanların sırtında odun gibidir , aşk ateşi ile tutuşturmak gerekir..bu hali zor bulan kişiye Hoca rahatlaması için , aşk deryasına yat , kamil kişinin gönlüne gir telkininde bulunuyor .

Hocanın kuyuda ayı görüp , çengelle çıkarmaya uğraşırken düşmesi ve sırt üstü yatarken ayı görüp oh demesi ; insan bir kuyu gibidir .Büyük kudret ( ay veya güneş ) aklımızın kuyusuna düşmüştür. Kamil kişi kuyudaki ayı çıkarmak için türlü güçlük çeker , mürşidlerini masiva kuyusundan almaya çalışır.

Eskiyen ayı kırpıp yıldız yaparlar derken de fenafillaha eren kamil kişilerin yıldızlaşması ifade ediliyor.

Hocaya rüyasında 9 akçe verirler , o 10 olsun diye ısrar eder. Uyanır , eli boş. Tekrar gözlerini kapatır , peki getirin 9 olsun der . Bunu yorumundan çok nüktesi ile sevdim : )

Nükteleri okudukça ise Hoca'yı daha çok sevdim. Hırsız utanmasın diye dolaba saklanmasını , insanların ayıplarını örtmesini , merhametini , sevecenliğini..

İlerledikçe bütün kıssaları buraya aktaramayacağımı farkettim.İtiraf etmeli ki çoğu yorumu zorlama buldum . Kıssalar şerh edilirken tasavvufi terim ve ifadelere sıkça yer veriliyor . Daha çok bunları not etmek istiyorum .

Erbain : 40 gün konuşmadan , uyumadan , zaruret bulunmadıkça yemeden , zikr ve tefekkürler meşgul olunarak tamamlanan çile. Bu süreyi başarı ile tamamlayan erbain sayılır .

Zubde-i alem : İnsan Cenab-ı Hakk'ın cemal ve celal sıfatlarının müştereken tecelli ettiği alemin özü bir varlıktır . Ruh cemal sıfatının , nefs celal sıfatının bir tecellisi olarak kabul edilir.

Raks : Kıyam zikri , deveran , hadra , ızdırap , sallanmak.

Cer : Eskiden medrese talebelerinin mübarek üç aylarda köy ve kasabalara dağılıp , halka dini öğütlerde bulunması , namaz kıldırması veya müzezzinlik yapması , bu sebeple de halkın talebeleri ayni ve nakdi yardımda bulunması .

İsar : Kişinin fayda sağlama , zarardan korunma konusunda başkalarını kendine yeğ tutması . Malının bir kısmını veren seha , çoğunu veren cud , başkasını kendine tercih eden isra sahibidir.

İrşadın 3 yolu : Seyahat , sohbet , halvet .

Kil u kal : Aşksız , cansız ilim . Medrese ilmi.

Fakr : Salikin hiçbir şeye malik ve sahip olmadığının şuurunda olması , her şeyin
gerçek sahibinin Allah olduğunu bilmesi

Fakrı manevi : Kişinin kendisini mutlak surette Hakk'a muhtaç bilmesi , katında
varlıklı ve yoksul olma hallerinin bir ve eşit olması , olunca şımarmaması ,
olmayınca üzülmemesi.

Kalbi selim : İçinde Allah'tan başkasına yer bulunmayan kalp

Terki dünya : Zahid bütün dünya nimetlerini ahiret için terkeder

Terki ukba : Arif cenneti ve oradaki nimetleri , ilahi cemali seyr için terkeder

Terki hesti : Salik kendi benliğini terkederek Hak'ta fena olur

Terki terk : Kamil kişinin zihninde terk kalmaz

Tevekkül başlangıç , teslim orta , rıza ise son mertebedir. Tevekkül müminin sıfatıdır , teslimiyet velilerin , tevfiz ise tevhidi gerçekleştirenlerin.

Tasavvufta mertebeler : Tövbe , vera , zühd , fakr , sabr , tevekkül , rıza .

Cem : Derlemek , toplamak , birleştirmek , Halıkı var görerek mahlukatı yok görmek

Deryayı muhit : Mutlak varlık

Deryayı vahdet : Birlik denizi , Zat-ı Kibriya'nın tecelli etmesi

Fark : Kulluk sıfatı ile Hakkı ve halkı ayrı varlıklar olarak müşahade etmektir

Fark-ı evvel : Halkın Hakk'ı görmeye engel ve perde olması

Fark-ı sani ( Fark bad'e'l cem ) : Vahdette kesreti , kesrette vahdeti müşahade etmek , halkın Hakk sayesinde varolduğunu idrak etmek , salikin Allah için , Allah ile dönüşü

Sekr : Sarhoşluk , kendinden geçmek , ruhi zevk almak

Sahv : Temkin , şuur , sekr halinden uyanmak

Sekr ve cezbe ağırlıklı anlayışın temsilcisi Beyazıd Bistamidir. Mevlana , Yunus Emre , Niyazi Mısri de bu anlayıştatır. Sahvı savunan sufiler Cüneyd Bağdadi , Kuşeyri , Gazzali..

Edeb :

Ehl-i irfan meclisinde aradım kıldım taleb
İlim en geridedir , illa edeb , illa edeb
**
Edeb bir tac imiş nur-ı Hüda'dan
Giy o tacı emin ol her beladan

Üzerinde düşünmek istediğim bir cümle de şu : Bütün dünya bir kerpiç ( toprak ) parçasıdır

Kitabın bir yerinde kızı için 40 deve yükü altın isteyen bir veliye 40 deve yükü toprak gönderildiğini anlatılıyordu , bunun anlamını idrak ve takdir eden abba kızını hemen verir.

Hoca da benzer bir nüktede küplerini toprak ile doldurup , altını olanlar gibi damına bayrak asıyor .

Bu dünya canlı ölülerin kabristanıdır sözü de üzerinde düşünmeye değer. Hakikate ermemiş insanlar ölüler olarak düşünülüyor .

Allah bir insanın göğsünde iki kalp yaratmamıştır ayeti , sufilerce bir kalpte hem Allah hem dünya sevgisi bulunmayacağı şeklinde yorumlanmış. Dünya mallarının Allah ile arada perde vasfından söz ediliyor .

Cüneyd Bağdadi - Biz tasavvufu kil u kal ile değil , açlık ve dünyayı terk etmekle , nefsin ve tabii arzularun hoş gördüğü şeyleri alakayı keserek elde ettik demiş.

Hz. Peygamberimiz ise şu dört şey dünya malı dışındadır diyor ; karnı doyuran lokma , avret yerini örten giysi , başını sokacak bir yuva ve saliha bir eş .

Kitapta siyah rengin tasavvufi açıdan gizli anlamları olduğuna değiniliyor.Siyahi ifadesi ile zat-i Hakk kastedilerek , karanlıkta hiç bir şey birbirinden ayırt edilemediği gibi Hakk'ın zatında da hiç bir şey birbirinden ayırt edilemez deniyor.

Nefs mertebelerinden biri olan nefsi mutmainne'nin menzilinin nur rengi de siyah imiş.

Kitabın insanı kamili anlatan bölümünde , insanı kamil hilkatte O'nun zatının aynıdır , bu kamil insanlara secde yapmak hakikatta secde-i Hakk'tır deniyor. İşte kolay hazmedilemeyecek bir düşünce .